Το Χρώμα σαν θεωρία

Στην θεωρία της Οπτικής, τα τρία "Βασικά" χρώματα, κόκκινο, μπλε και κίτρινο, στην "καθαρή" τους μορφή, αναμιγνυόμενα ανά δύο, μας δίνουν όλα τα υπόλοιπα, δηλαδή το μωβ, το πράσινο και το πορτοκαλί, καθώς και τις ενδιάμεσες αποχρώσεις τους, ενώ αν αναμιχθούν όλα μαζί πειραματικά, ("Δίσκος του Νεύτωνος") μας δίνουν το λευκό. 

Ο Δίσκος του Νεύτωνος

Το ίδιο το λευκό φως, αν αναλυθεί μέσα από πρίσμα, μας δίνει όλες αυτές τις αποχρώσεις, δηλαδή το "ουράνιο τόξο".

Η ανάλυση του λευκού φωτός

Οι αντιθέσεις των χρωμάτων

Στο σχήμα που παρουσιάζουμε, οι απόλυτες χρωματικές αντιθέσεις υπάρχουν μεταξύ των χρωμάτων που είναι διαμετρικά τοποθετημένα, και αποκαλούνται "συμπληρωματικά", ενώ τα χρώματα που πλησιάζουν μεταξύ τους στο σχήμα, δημιουργούν ηπιότερες αντιθέσεις.

Στην ζωγραφική, μεταξύ μεγάλων χρωματικών επιφανειών χρησιμοποιούμε τις ήπιες αντιθέσεις, ενώ αν θέλουμε να παρατάξουμε συμπληρωματικά χρώματα, ένα από αυτά πρέπει να καταλαμβάνει λίγο χώρο, ώστε να τονίζει το άλλο.

Αν δυο συμπληρωματικά (δηλαδή αντίθετα) χρώματα καταλάβουν παρόμοια σε έκταση σχήματα και βρεθούν δίπλα, εξουδετερώνονται, δημιουργώντας άσχημη εντύπωση.

Άλλου τύπου αντίθεση είναι αυτή των θερμών με τα ψυχρά χρώματα. Στον κύκλο που παρουσιάζουμε, το απόλυτα θερμό χρώμα είναι το κόκκινο, ενώ το απόλυτα ψυχρό είναι το μπλε.

Έτσι όσα βρίσκονται στην αντίθετη πλευρά κάθε ενός από αυτά τα δυο χρώματα στον κύκλο, είναι το αντίθετό τους: Ψυχρά όσα είναι απέναντι στο κόκκινο, θερμά όσα είναι απέναντι στο μπλε, και φυσικά, οι ενδιάμεσες καταστάσεις.

Θερμές και ψυχρές αποχρώσεις υπάρχουν μέσα σε κάθε χρώμα. Το κόκκινο, ας πούμε, αν και θερμό χρώμα έχει και ψυχρότερες αποχρώσεις. Το ίδιο συμβαίνει και με τα υπόλοιπα χρώματα.

Αλλά και σε μια επιφάνεια ενιαίου χρώματος, όπως φωτίζεται, τα σκιερά και τα σκοτεινά μέρη δεν αλλάζουν μόνο τόνο, αλλά και χρώμα! Γίνονται πιο ψυχρά ή πιο θερμά. Και συχνά, μέσα στην ενιαία αυτή επιφάνεια, αντανακλώνται ή εμφανίζονται μικρά σημεία συμπληρωματικού χρώματος.

Κάθε έργο τέχνης πρέπει να έχει ενότητα για να ισορροπεί, και αντιθέσεις για να είναι ζωντανό. Στο επίπεδο του χρώματος, η αντίθεση θερμών-ψυχρών χρωμάτων καθώς και αυτή των συμπληρωματικών, μας βοηθούν σε αυτόν το στόχο.

Εδώ πρέπει να κατανοηθεί, επιτέλους, πως ένα χρώμα δεν υπάρχει αυτόνομα, αλλά σε επίδραση και σχέση με τα διπλανά του. Αν εξαιρέσουμε ακραίες περιπτώσεις, κανένα χρώμα στη φύση δεν εμφανίζεται μόνο του αλλά πάντα σε συνδυασμό με άλλα.

Η πρακτική

Ωραία η οπτική επιστήμη αλλά δεν βλέπουμε πουθενά το... καφέ...

Δεν βλέπουμε πουθενά και το μαύρο, που θεωρητικά είναι η παντελής απουσία του φωτός και η έκφραση... απαισιόδοξων καταστάσεων.

Και όμως το μαύρο είναι ένα από τα σημαντικότερα χρώματα στην ζωγραφική, και κύρια... είναι χρώμα!!!

Πρακτικά λοιπόν, η θεωρία των συμπληρωματικών χρωμάτων, καθώς και αυτή των θερμών-ψυχρών, με λίγη εξάσκηση, είναι μεγάλο βοήθημα για τον εικαστικό, αλλά τα υπόλοιπα είναι πιο πολύ ανεφάρμοστα.

Αλλο είναι η πειραματική ανάμιξη των χρωμάτων στο επίπεδο της Φυσικής, και άλλο η ανάμιξη διάφορων χρωστικών υλών στην παλέτα του ζωγράφου.

Και, επιτέλους, ουδείς πρέπει να ενδιαφέρεται για το πως δείχνει ένα χρώμα στην παλέτα, αλλά για το πως δείχνει πάνω στο έργο. Εκεί δοκιμάζονται τα χρώματα.

Κάθε χρωστική ύλη έχει άλλη καλυπτικότητα και άλλες χημικές και φυσικές ιδιότητες (πχ διαφάνεια, λάμψη κλπ) ώστε η ανάμιξή τους να μην ανταποκρίνεται πάντα στα δεδομένα του κύκλου που εμφανίσαμε πιο πάνω.

Και, ας μην ξεχνάμε την πανταχού παρούσα επίδραση της επιφάνειας όπου ζωγραφίζουμε, και γενικότερα, του εκάστοτε υποστρώματος.

Έτσι, αν αναμίξουμε άσπρο και μαύρο, δεν θα έχουμε γκρι, αλλά ένα γαλαζωπό ή ελαφρά ιώδες χρώμα. Για να γίνει... γκρι, πρέπει να προσθέσουμε λίγη ώχρα... Αν δε το μαύρο είναι δυνατό (συνήθως είναι) θα χρειαστεί ελάχιστο στο μείγμα, αλλιώς θα μας βγει... μαύρο.

Αν αναμίξουμε κόκκινο και άσπρο δεν θα βγει ροζ, αλλά ένα πολύ ωραίο θερμό μωβ! Για να επιτύχουμε το ροζ, χρειάζεται να προσθέσουμε και κίτρινο!

Άλλη απόχρωση θα πάρουμε αναμιγνύοντας κίτρινο και κόκκινο =πορτοκαλί, και άλλη θα πάρουμε αν περάσουμε ένα διαφανές στρώμα κόκκινου πάνω στο κίτρινο, και θα είναι πάντα διαφορετική ανάλογα με τον τύπο της χρωστικής ύλης που χρησιμοποιείται. 

Αλά και το ίδιο το χρώμα, αλλάζει απόχρωση ανάλογα με το πόσο αραιό χρησιμοποιείται: Άλλα γίνονται πιο ψυχρά, και άλλα πιο θερμά όταν αραιώνονται, και άλλα αλλάζουν απόχρωση: Η ψημένη σιέννα (κάτι σαν κεραμιδί) κιτρινίζει όταν περνιέται αραιωμένη, ενώ το καθεαυτό κεραμιδί μωβίζει.

Τα παραδείγματα και οι συνδυασμοί είναι άπειροι, και ο κάθε εικαστικός οφείλει να πειραματιστεί σε όλα αυτά.

Ιδού όσα συνάθροισα από τις φτωχές μου γνώσεις.

Δημήτρης Σκουρτέλης

Δες επίσης και εδώ: 

Το χρώμα ως υλικό